فروپاشی خانواده، اسطورة خانواده

 سریال نرگس از معدود سریالهای ایرانی است که همانند بسیاری از فیلمهای سینمائی دهة 80 در آن با فروپاشی اقتدار خانواده، تزلزل یا فقدان خانواده مواجه‏ایم. سگ کشی و خانه روی آب نمونه‏های خوبی برای فیلمهای سینمائی‏اند. فیلمهائی که درآنها به ظاهر فرد از دست اقتدار پولادین خانواده نجات یافته است اما درواقع متن فیلم با حسی نوستالژیک و درکی رمانتسیتی به خانواده می‏نگرد. اضمحلال خانواده ممکن است به دلایل مختلفی صورت گرفته باشد: دلایل طبیعی چون مرگ زود هنگام، دلایلی چون جنگ و طلاق یا اختلاف شدید خانوادگی . اینها نشانگرهای مهم در سریال‏ها و فیلم‏های اخیر در ایران هستند.

 در سریال نرگس دو خانواده نرگس و شوکت در مرکز متن فیلم قرار دارند. نرگس به دلایل طبیعی سایة خانواده را برسر ندارد و خانواده شوکت به دلیل مسائل خانوادگی فاقد خانواده‏ای ایمن برای فرزندان است. اشتباه نباید کرد، خانواده شوکت خانواده پدرسالار نیست. متن نمی‏خواهد از دریچه نقد پدرسالاری به موضوع نگاه کند. در سریال‏های پیش همواره موضوع پدرسالاری به‏گونه‏ای مطرح بوده‏است اما به دلیل اقتدار اسطورة خانواده و  اهمیت نقش پدر هیچ‏گاه اساسا در معرض نقد شدید قرار نگرفته است. شوکت نماینده بازاری بی‏دین است. بازاری یا تاجری که اساسا نشانه‏ای بردینداری او و تمسک او به آموزه‏های سنتی دین یا نهادهای سنتی دینی نمی‏توان یافت.  از همین زوایه‏است که شخصیت شوکت برجسته می شود. همان‏طور که در متن پیشین گفتم این تیپ  بازاری اخیرا در متن تلویزیونی  نشان داده‏شده است. همیشه در سریال‏ها با دو تیپ مواجه بودیم، تیپ بازاری که هم مذهبی و هم سنتی است و تیپ سرمایه‏دار تازه به‏دوران رسیده‏ای که هیچ نسبتی با سنت و همین‏طور مذهب ندارد. می‏دانیم که بازار نقش مهمی در انقلاب اسلامی ایران داشته‏است و دوشادوش روحانیت شبکه‏ای از مبارزه با رژیم گذشته و همین‏طور دوران جنگ  را شکل داده و بعد حفظ بنیادهای حکومت جدید را بر عهده داشته‏است. از این رو همیشه بازاری در کنار روحانیت دیده شده‏است. در سریال نرگس ما با سرمایه‏دار تازه به دوران رسیده بعد انقلابی مواجه نیستیم. بلکه نوعی بازاری با همان ساختار سنتی مواجه‏ایم. چرا که شوکت نه تجمل گراست و نه چندان از محیط کار مدرن برخوردار است(دفتر او در برج‏های بلند قرار ندارد ودوروبر او را کامپیوترهای جدید اشغال نکرده‏اند). اما چیزی که شوکت از آن برخوردار نیست ارتباط با نهادهای سنتی مذهب و تمایل به رفتارهای مذهبی است( معمولا بازاری های مذهبی تسبیح به دستند، کلمات مذهبی بر زبان می آورند و نشان داده‏می‏شوند که هنگام نماز در مسجد حاضر می‏شوند).

در هرصورت خانواده شوکت به دلیل« مطامع نفسانی» پدر خانواده و استفاده از نوعی عقلانیت ابزاری خودمدارانه (نه البته عقلانیت مدرن) امنیتش به مخاطره افکنده شده‏است. اکنون پرسشی که درپشت سریال خیمه زده‏است این است که در فقدان خانواده و در هنگامه ضعف و اختلال در خانواده چه بلائی برسر آدمی ممکن است بیاید؟

اگرچه سریال نرگس پیام آشکارش اهمیت اقتدار خانواده و گوشزد کردن برای بازسازی هویت ازدست رفته خانواده نیست اما این پیام را می‏توان در لایه‏های عمیق تر متن دید.

متن نرگس متنی مغشوش است. نرگس در این سریال برای زندگی زنانی که مستقل و بدون حمایت خانواده سر می‏کنند الگوئی پذیرفتنی نیست. او آشکارا دارای مسائل و اشتباهاتی است. شاید این امر را بتوان درک واقعگرایانه از انسان متدین امروزی منظور کرد. تعویض نقش نرگس به طور نمادین نشانه آن است که هویتی اصیل، یکپارچه و تغییرناپذیر از انسان امروزی از میان ما رخت بربسته‏است. نرگس در طول سریال تغییر کرده است هم تغییر عقیده داده‏است و به اشتباهاتش در برخورد با پدیده‏های پیرامون خود معترف شده وهم شخصیتا(تعویض بازیگر) عوض شده‏است.

برگردیم به مسئله اقتدار خانواده. این روزها  از تضعیف اقتدار خانواده و نقش پدر سخن بسیار گفته می‏شود. تحقیقات جامعه شناسی اگرچه روند خلاف آن را نشان داده و نمایانگر نقش اساسی خانواده در ایران است اما تحلیل گران میل دارند مسئله را بغرنج نشان دهند و پیکان نقد را به سمت نسل امروز نشانه روند. نه خانواده در ایران درمعرض فروپاشی است ونه خانواده همه چیز جامعه است. این جمله که خانواده اولین نهاد اجتماعی و مهمترین آن است، بسیار محافظه‏کارانه است. خانواده نهاد مهمی برای جامعه بشری بوده‏است اما «هرآنچه که هست، ضرورتا این نتیجه را نمی‏رساند که همواره باید باشد». ممکن است درک من خیلی رادیکال باشد اما فکر می‏کنم پایان نهاد خانواده پایان جامعه نیست. جامعه‏شناسان روزگار بدون نهاد خانواده یا حداقل برهه‏ای که دیگر خانواده به شکل امروزین نهاد اجتماعی معتبری نیست را پیش بینی کرده‏اند.

بدین ترتیب تلاش نرگس. کوشش فردی است که می‏خواهد در دنیای بدون خانواده مستقل و سالم زندگی کند و البته این کار بسی دشوار نمایش داده شده‏است.