زیگموند فروید یکی از تاثیر گذارترین شخصیت های موثر در دنیای جدید است و تاثیرات فراوان او در روانکاوی ، روانشناسی ، جامعه شناسی و... قابل انکار نیست امروز مقاله ای از او می خواندم به نام " اندیشه هایی در خور ایام جنگ و مرگ " که توسط حسین پاینده ترجمه شده و در آخرین شماره فصل نامه ارغنون در ویژه نامه " مرگ " منتشر شده است فروید این مقاله را در سال 1915 یعنی تقریبا یک سال پس از آغاز جنگ جهانی اول (1918-1914) نوشته است و در آن "به  دو عامل از مجموعه عواملی می پردازد که موجب درد و محنت افراد غیر رزمنده می شوند و دست و پنجه نرم کردن با آنها کاری بسیار دشوار است : نخست سرخوردگی ای که این جنگ پدید آورده است و سپس نگرش دگرگون شده ای درباره مرگ که این جنگ - همچون سایر جنگها – به ما تحمیل می کند" (ص 146) فروید می گوید که همه ما در اثر پیشرفت های تمدن جدید و تحت تاثیر اخلاق جهان متمدن هیچ گاه توقع چنین جنگی و چنین وحشی گری هایی را نداشتیم و اضافه می کند که "به دلیل پیشرفت بسیار زیاد در ساخت سلاح های تهاجمی و تدافعی ، این جنگ نه فقط خونین تر و ویرانگر تر از همه جنگ های زمان های قبلی است ، بلکه دست کم می توان گفت به اندازه همه جنگ های پیشین بیرحمانه  و تاسف آور و سرسختانه است"(ص149) و همین عوامل موجبات سرخوردگی ما را فراهم آورده است ، در اینجاست که فروید با ارائه بحثی که مبتنی بر مفاهیم روانکاوانه خاص اوست  نشان می دهد که این سرخوردگی ما ناموجه است، فروید می گوید "واقعیت این است که شهروندان جامعه جهانی آنقدرها که ما تصور می کردیم پست نشده اند ، زیرا آنان هیچگاه آنقدرها که ما تصور می کردیم تعالی نیافته بودند."(ص157) از دید فروید ما دچار یک توهم در خصوص فرآیند رشد روانی افراد شده ایم .بسیاری از انسان ها تحت تاثیر فشار تمدن خارجی تن به قید و بند های اخلاقی داده اند  "ونمی توان انکار کرد که تمدن معاصر ما بر این شکل از ریاکاری تا حد فوق العاده زیادی صحه می گذارد .حتی می توان جسارت ورزید و گفت شالوده تمدن معاصر ، همین ریاکاری است و اگر قرار باشد مردم با پیروی از حقایق روانشان زندگی کنند ، آنگاه لازم خواهد بود که اصلاحات گسترده ای در این تمدن صورت پذیرد. بدینسان باید گفت که تعداد ریاکاران فرهنگی به مراتب بیشتر از انسان های حقیقتا متمدن است." (ص156) و جنگ یکی از موقعیت هایی است مردم و کشورهای مختلف التزام خود به قیود اخلاقی را متقابلا فسخ می کنند و به غرایزی که موقتا سرکوب کرده بودند اجازه ارضا شدن می دهند.فروید سپس از تغییر دیدگاه ما در خصوص مرگ سخن می گوید که از پدیده جنگ تاثیر می پذیرد و در این باره باز هم با استفاده از مفاهیم خاص روانکاوانه خود اشاره می کند که جنگ باعث می شود تا ما به نگرش ناخودآگاهانه خود درباره مرگ باز گردیم  و به آن توجه بیشتری کنیم همان نگرشی که "تاکنون با دقت آن را  سرکوب کرده ایم" فروید در این بحث به نگرش انسان ما قبل تاریخ در خصوص مرگ اشاره می کند و می گوید "ضمیر ناخودآگاه ما درست مانند انسان ما قبل تاریخ ، نمی تواند مرگ خود ما را بپذیرد ، جنایتکارانه خواهان مرگ غریبه هاست و درباره کسانی که دوستشان می داریم، نگرشی پاره پاره (یعنی دوسو گرایانه) دارد. اما در نگرش متعارف و فرهنگیمان در خصوص مرگ ، چقدر از این وضعیت اولیه دور شده ایم! به سهولت می توان دید که جنگ با این دوگانگی در تضاد قرار می گیرد .جنگ رشد و نمودی را که تمدن بعدها برایمان امکانپذیر ساخته است ، بازپس می گیرد و ذات ماقبل تاریخی همه ما را آشکار می سازد. جنگ دوباره ما را وا می دارد قهرمانانی شویم که نمی توانند مرگ خود را باور کنند،جنگ بر بیگانگان انگ دشمن می زند ، دشمنی که باید بمیرد یا آرزوی مرگش را داریم ، جنگ به ما می گوید که باید به مرگ عزیزانمان بی اعتنا باشیم. لیکن جنگ را نمی توان ریشه کن کرد مادامی که شرایط زیست ملتها تا به این حد متفاوت و تنفر متقابلشان از یکدیگر تا به این حد خشونت آمیز است ، جنگ نیز ناگزیر وجود خواهد داشت . بدین ترتیب این پرسش مطرح می شود : آیا این ما نیستیم که باید تسلیم شویم و خود را با جنگ وفق دهیم ؟ آیا نباید اذعان کرد که نگرش متمدنانه ما در خصوص جنگ حاکی از آن است که بار دیگر به لحاظ روانی خرجمان را از دخلمان بیشتر کرده ایم و لذا آیا نباید این رویه را کنار بگذاریم و به حقیقت تن در دهیم ؟(ص173)  فروید می گوید در نظر گرفتن و توجه به دیدگاه ناخودآگاه ما درباره مرگ این حسن را دارد که ما را با حقیقت روبه رو می کند و زندگی را برایمان تحمل پذیر تر می کند. فروید در اینجا نوشته خود را با بازآفرینی  یک ضرب المثل قدیمی اینگونه به پایان می برد : "اگر می خواهید که تحمل زندگی را داشته باشید ، خود را برای مرگ آماده کنید."(ص174)

 فروید با نوشتن این مقاله و نگارش مقاله هایی دیگر باعث تغییر دیدگاه غربیان در سال های پس از جنگ جهانی اول در خصوص مرگ شد و توجه آن ها را به چیزی که تا آن روز آن را سرکوب می کردند جلب نمود. فروید که یک یهودی بود و در شهر وین اقامت داشت ، پس از جنگ جهانی اول  و در دوران پر تب و تاب به قدرت رسیدن نازیها در آلمان  همچنان در وین باقی ماند تا اینکه این شهر در اواخر سال 1938 به تصرف نازیها درآمد ، نازی ها پیش از این کتابهایش را سوزانده بودند و در چهارم ژوئن 1938 ، او تنها با پا در میانی روزولت ، رئیس جمهور وقت امریکا بود که موفق به ترک وین گشت. فروید از سال 1923 به سرطان فک مبتلا بود و در 23 سپتامبر1939 در اثر همین بیماری در لندن در گذشت یعنی دقیقا 22 روز پس از حمله آلمان نازی به لهستان در اول سپتامبر همان سال و آغاز جنگ جهانی دوم ، جنگی که بیش از 50میلیون نفر در اثر آن کشته شدند !

سال ها قبل  کتاب های  دکتر شریعتی را زیاد می خواندم ،اکنون مدتی است که از آن دوران فاصله گرفته ام ،با برخی عقاید دکتر موافق نیستم و برخی از آنها را قبول ندارم ، اما همیشه عاشق روحیه اجتماعی و تعهد اجتماعی بالای دکتر خواهم بود. چند سالی است که وقتی می گویند شب قدر از راه رسیده است به سراغ نوشته ای از او می روم که در لای یکی از کتاب های قدیمی اش پیدا کرده ام ،مطلبی کوتاه که گویا در یکی از روزنامه های آن دوران به چاپ رسیده است :

" بسم الله الرحمن الرحیم انا انزلناه فی لیله القدر وما ادریک ما لیله القدر؟ لیله القدر خیر من الف شهر تنزل الملائکه والروح ، فیها باذن ربهم من کل امر  سلام هی حتی مطلع الفجر  ما "آن" را فرود آوردیم در شب قدر. و چه می دانی که شب قدر چیست؟ شب قدر از هزار ماه برتر است. فرشتگان و آن روح در این شب فرود می آیند باذن خداوندشان از هرسو. سلام بر این شب تا آنگاه که چشمه خورشید ناگهان می شکافد !

       وتاریخ قبرستانی است طولانی و تاریک ، ساکت و غمناک ، قرنها از پس قرنها همه تهی و همه سرد، مرگبار روسیاه، ونسل ها در پی نسل ها ، همه تکراری و همه تقلیدی ، و زندگی ، اندیشه ها و آرمانها همه سنتی و موروثی ، فرهنگ و تمدن و هنر و ایمان همه مرده ریگ!

ناگاه در ظلمت افسرده و راکد شبی از این شبهای پیوسته ، آشوبی ، لرزه ای ، تکان و تپشی که همه چیز را بر می شورد و همه خوابها را بر می آشوبد و نیمه سقف ها را فرو می ریزد.انقلابی در عمق جانها و جوششی در قلب وجدانهای رام و آرام. درد ورنج و حیات و حرکت و وحشت و تلاش و درگیری و جهد و جهاد و عشق و عصیان و ویرانگری و آرمان و تعهد ، ایمان و ایثار! نشانه هایی از" یک تولد بزرگ" شبی آبستن یک مسیح ، اسارتی زاینده یک نجات ! همه جا ، ناگهان "حیات و حرکت" ، آغاز یک زندگی دیگر ، پیداست که فرشتگان خدا همراه آن "روح" در این شب به زمین ، به سرزمین ، به این قبرستان تیره و تباه که در آن انسانها ، همه اسکلت شده اند ، فرود آمده اند ، این شب قدر است . شب سرنوشت ، شب ارزش ، شب تقدیر یک انسان نو ، آغاز فردایی که تاریخی نو را بنیاد می کند.این شب از هزار ماه برتر است ، شب مشعری است که صبح عید قربان را در پی دارد و سنگباران پر شکوه آن سه پایگاه ابلیسی را ! شب سیاهی که در کنار دروازه منی است ، سرزمین عشق و ایثار و قربانی و پیروزی !

و تاریخ همه این ماه های مکرر است ، ماه هایی همه مکرر یکدیگر ، سالهایی تهی و عقیم ، قرن هایی که هیچ چیز نمی آفرینند ، هیچ پیامی بر لب ندارند ، تنها می گذرند و پیر می کنند و همین  و در این صف طولانی و خاموش ، هر از چندی شبی پدیدار می گردد که تاریخ می سازد ، که انسان نو می آفریند و شبی که باران فرشتگان خدایی باریدن می گیرد. شبی که آن روح در کالبد زمان می دمد ، شب قدر ! شبی که از هزار ماه برتر است ، آنچنان که بیست و چند سال بعثت محمد، از بیست و چند قرن تاریخ ما برتر بود.

سال هایی که آن "روح" بر ملتی و نسلی فرود می آید از هزاران سال تاریخ وی برتر است و اکنون ، براندام این اسلام اسکلت شده ، بر گور این نسل مدفون و بر قبرستان خاموش ما ، نه ، آن روح فرود آمده است ، سیاهی و ظلمت و وحشت شب هست ، اما شب قدر ؟ شبی که باران فرو می بارد ، هر قطره ا ش فرشته ای است که بر این کویر خشک و تافته ، در کام دانه ای ، بوته خشکی و درخت سوخته ای و جان عطشناک مزرعه ای فرو می افتد و رویش و خرمی و باغ و گل سرخ را نوید می دهد.

چه جهل زشتی است در این شب قدر بودن و در زیر این باران ماندن و قطره ای از آن بر پوست تن و پیشانی و لب و چشم خویش حس نکردن ، خشک و غبار آلود زیستن و مردن !

هر کسی یک تاریخ است.عمر ، تاریخ هر انسانی است و در این تاریخ کوتاه فردی ، که ماه ها همه تکراری و سرد و بی معنی می گذرد ، گاه شب قدری هست و در آن از همه افق های وجودی آدمی فرشته می بارد و آن روح ، روح القدس ، جبرئیل پیام آور خدائی برتو نازل می شود و آنگاه بعثتی ، رسالتی  ، وبرای ابلاغ ، از انزوای زندگی و اعتکاف تفکر و عبادت و خلوت فراغت و بلندی کوه فردیت خویش به سراغ خلق فرود آمدنی و آنگاه ، درگیری و پیکار و رنج و تلاش و هجرت و جهاد و ایثار خویش به پیام ! که پس از خاتمیت ، پیامبری نیست ، اما هر آگاهی  وارث پیامبران است ! آن   "روح" اکنون فرود آمده است ، در " شب قدر" به سر می بریم . سال ها  ، سال های شب قدر است ، در این شبی که جهان ما را در کام خود فرو برده است و آسمان ما را سیاه کرده است ، باران غیبی  باریدن گرفته است ، گوش بدهید ، زمزمه نرم و خوش آهنگ آن را می شنوید ، حتی صدای روئیدن گیاهان را در شب این کویر می توان شنید. سلام بر این شب ، شب قدر ، شبی که از هزار ماه ، از هزار سال و هزار قرن برتر است ، سلام ، سلام ، سلام ... تا آن لحظه که خورشید قلب این سنگستان را بنا گاه بشکافد ، گل سرخ فلق بر لب های فسرده این افق بشکفد و نهر آفتاب بر زمین تیره ما... و بر ضمیر تباه ما نیز جاری گردد. تا صبح بر این شب سلام ! "

تا امروز چند باری گذرم به چند پاساژ و مرکز خرید در نقاط مختلف تهران افتاده است. از پاساژ گلستان و مرکز خرید میلاد در شهرک غرب تا مرکز خرید ونک در خیابان ده ونک تا مرکز خرید نصردر گیشا( که دکتر کاظمی درباره آن توضیح داده است) تا پاساژ قائم در میدان تجریش و تا پاساژ نخل و مروارید در شهرک شهید محلاتی .

دراین پاساژها اکثرا ویژگی های مشترکی به چشم می خورد( به جز پاساژهای نخل و مروارید که درباره آنها توضیح خواهم داد) با ورود به چنین مراکزی انسان تغییرات و فضاهای خاصی را احساس می کند. دیوارها و کف های کاملا شیک و درخشنده ، نور زیاد ، تابلوهای مختلف تبلیغاتی بسیار شیک ، انواع مغازه های فروش پوشاک ، لوازم آرایشی ، طلا و جواهر ، نرم افزارهای کامپیوتری و ...، کافی شاپ ها و کافی نت ها و... و همچنین فروشنده ها و خریدارانی با لباس هایی مد روز و آرایش کرده ، به طوری که شما کمتر می توانید در بین آنها آقایی با ریش و لباس معمولی یا خانمی چادری پیدا کنید ، فضاهایی مملو از بوی عطرهای مختلف تند و ترش و ... و اجناسی با قیمت های البته کمی و گاهی بیشتر گران ، کافی شاپ ها پر از دختران و پسرهای آرایش کرده ای است که چیزی می خورند و سیگاری می کشند و با هم حرف می زنند و می خندند و دالانها و راهروها نیز مملو از همین دختر و پسرهاست که با هم جنسان خود یا با غیرهمجنسان راه می روند وشاید اصولا هم قصد خرید ندارند ، خلاصه برای خودش دنیایی است ، دنیایی که ظاهرا با دنیای رفت وآمد کنندگان در آن تناسب دارد . اما چند روز پیش به شهرک شهید محلاتی در بالای جاده لشرگ نزدیک مینی سیتی رفته بودم .این شهرک ظاهرا در اصل متعلق به خانواده های شاغلین در سپاه است.دو پاساژ نخل و مروارید چسبیده به هم در ابتدای شهرک در خیابانی منشعب از میدان قرار دارند. ابتدا اصولا از این که در چنین شهرکی پاساژ و مرکز خرید وجود دارد تعجب کردم. نزدیک در ورودی پاساژ قیافه هایی دیده می شد که با ظاهر معمول دختران و پسران رفت وآمد کننده به چنین مراکزی تفاوت چندانی نداشت. فضای داخلی پاساژ از نظرجلوه های فیزیکی چیز زیادی از پاساژهای  توصیف شده در بالا کم نداشت هر چند که شاید به پای مثلا مرکز خرید میلاد و... نمی رسید اما در هر حال پر از تابلوهای تبلیغاتی و نورانی و مغازه هایی شیک بود. با قدم زدن در پاساژ مشخص شد که آن چند دختر و پسر آرایش کرده دم در معرف کل رفت وآمد کنندگان به این مرکز نیستند. در اینجا تیپ های مختلفی دیده می شوند ،خانم ها و دخترانی با چادر و آقایان و پسرهایی با ریش و لباس معمولی در کنار دختران به اصطلاح بد حجاب و پسرهای آرایش کرده و... فروشنده ها نیز همین طور ، از هر دو تیپ در بینشان دیده می شود .قیمت های اجناس هم البته فکر نمی کنم به گرانی اجناس پاشاژهای میلاد وگلستان و....باشد. منظره های جالبی نیز در این مراکز به چشم می آید : پشت در مغازه ها ی مختلف انواع پوستر ها وجود دارند از تصاویر شهدا و بسیجیان تا عکس های هنر پیشگان و مدل های آرایشی ، مغازه ها اگرچه اکثرا به فروش پوشاک و نرم افرازهای کامپیوتری و لوازم تزئیناتی اختصاص دارند اما در بین آنها مغازه های فروش کتاب های مذهبی هم دیده می شود... در اینجا می توان در کافی نت ها دختران چادری ای را دید که پشت کامپیوترها نشسته اند و مشغول اند ( هر چند من کافی شاپی در این مرکز ندیدم ) و البته در کنار آنها دختران و پسران آرایش کرده ای که با هم حرف می زنند و می خندند و بعضا با همجنسان و یا غیر همجنسان خود راهروهای پاساژ را متر می کنند. به هر حال اوضاع جالبی بود و این جا هم برای خودش دنیایی بود ، دنیایی برزخی  و جور و واجور. در پرس و جوی های بعدی فهمیدم که ظاهرا چند وقتی است که خانه های این شهرک به افراد غیر سپاهی نیز داده شده و به قول یکی از ساکنین شهرک که با افسوسی این مطلب را بیان می کرد شهرک از یکدستی سابق در آمده است. در هر حال به نظر می رسد که این مطلب، مسئله مهمی در فهم تنوع رفتار و ظاهر افراد رفت و آمد کننده به این  دومرکز باشد اما شاید مهمتر ازآن تاثیری است که چنین فضاهایی در قالب پاساژ و مرکز خرید بر فرهنگ و شیوه رفتار ساکنین  شهرک بر جای گذاشته و خواهد گذاشت و زندگی آنها را دچار تغییر خواهد کرد، یعنی به قول زیمل تاثیر فضاهای شهری بر حیات ذهنی آدمیان که مطلب خیلی مهمی است و باید آن را جدی گرفت.شاید اگربه تدریج تعداد  پاساژها و مراکز خرید دراین شهرک بیشتر شود ، چند سال دیگر در هنگام توصیف چنین مراکزی دراین شهرک نتوان ما بین آنها و دیگر فضاهای توصیف شده در نقاط دیگر شهر(که درابتدا توصیف گشت) تفاوتی قائل شد!

گوستاو فلوبر رمان نویس فرانسوی قرن نوزدهم است و صادق هدایت رمان نویس ایرانی قرن بیستم ، فلوبر رمان نویس برجسته ای بود و هدایت نیز نابغه رمان نویسی ایران ، فلوبر رمان های زیادی نوشت که در تاریخ ادبیات ماندگار شد و هدایت نیز آثاری پدید آورد که فراموش نخواهند شد.اما فلوبر و هدایت دیگر چه شباهت هایی  به هم دارند؟ پی یر بوردیو مقاله ای دارد با عنوان : "جامعه شناسی و ادبیات :آموزش عاطفی فلوبر" که یوسف اباذری ترجمه کرده و در ارغنون 9 و10  به چاپ رسیده است. بوردیو در این مقاله در پیگیری ساختارگرایی تکوینی خود با استفاده از مفاهیم حوزه یا زمینه و منش یا ساختمان ذهنی به توضیح حوزه قدرت و حوزه ادبی در فاصله سال های 1830 تا 1850 فرانسه می پردازد و سعی در توضیح  جایگاه فلوبر در درون این حوزه ها و نیز توضیح منش فلوبر با استفاده از این حوزه ها دارد. بوردیو در این مقاله  ،در درون حوزه ادبی سه موقعیت را تشخیص می دهد : اصحاب هنر بورژوایی ،اصحاب هنر اجتماعی و اصحاب هنر برای هنر. هنر بورژوایی نوشتن برای فروختن است .این نویسندگان به گروه های مسلط حوزه قدرت نزدیکند ، آنان تاجرانی اند که می نویسند تا بورژواها  وعوام بخرند یا در واقع آنگونه می نویسند که بورژواها و عوام بخواهند. در اینجا هنر و ادبیات کالایی است که باید هرچه زودتر به فروش برسد ،از طرف دیگر هنر اجتماعی هنری است در خدمت مردم. نویسنده و هنرمند اجتماعی به گروه زیر سلطه حوزه قدرت یعنی مردم نزدیک است و با گروه های مسلط در ستیز می باشد .در اینجا داستان ابزاری است برای بیان نیات نویسنده، این نوع هنر نیز به سوی "دیگری" جهت گیری شده است و استقبال دیگران(مردم) از آن برای نویسنده بسیار مهم است.اما هنر برای هنر یا هنر ناب موقعیت دیگری است که در آن نویسنده جهتگیری اش به سوی موضوع نوشته خود است و نه به سوی دیگران. نویسنده انتظار فروش  آثار خود را ندارد زیرا اساسا مطالب او شکافی عظیم با جو حاکم و افکار و حالات عوامانه  دارد ، بوردیو این موقعیت را در درون حوزه ادبی موقعیتی مرکزی می داند که به سوی هیچ یک از گروههای مسلط و زیر سلطه حوزه قدرت جهتگیری نشده است و فلوبر را در این موقعیت قرار می دهد. بر طبق این نظر فلوبر در چنین موقعیتی در رابطه با حوزه قدرت و در درون حوزه ادبی قرار می گیرد و منش او از اشغال این جایگاه ها متاثر می شود. ودر حقیقت نیز فلوبر شخصیتی است که در زندگی خود از قدرت و مبارزات سیاسی  برکنار بود و نیز هیچگاه علاقه ای به  بورژواها وعوام  و ادبیات بورژوایی و عامه پسند  و همچنین ادبیات اجتماعی نداشت . بوردیو همچنین به این ترتیب نشان می دهد که فردریک قهرمان اصلی رمان "تربیت احساسات" یا "آموزش عاطفی" فلوبر نیز از چنین خصوصیاتی برخورداراست و شباهت های زیادی با فلوبر دارد.

اگر با استفاده ازاین منطق نظری بوردیو بخواهیم درباره ادبیات داستانی ایران در سال های پس از 1300 هجری شمسی صحبت کنیم ، نیز می توانیم حوزه قدرت و حوزه ادبی و منش نویسندگان را به این شیوه مورد بررسی قرار دهیم.( واین کاری است که اباذری در زمینه مخصوصی از ما خواسته است که مطلب جداگانه ایست) و در اینجاست که به ناچار صادق هدایت نیز در موقعیت مرکزی هنر برای هنر قرار می گیرد و شباهت های اصلی او با گوستاو فلوبر مشخص می شود. به پاره ای از این شباهت ها  اشاره می کنم :

فلوبر در خانواده ای اشرافی و بزرگ به دنیا آمد و راهی برخلاف سایر اعضای خانواده در پیش گرفت ( سارتراو را "ابله خانواده" نامیده است)، هدایت در خانواده ای  متمول و اصل و نسب دار به دنیا آمد و از خانواده خود برید ،هرچند فلوبر از ارث خانوادگی خود ارتزاق می کرد و هدایت برای گذران عمر چندین و چند شغل تغییر داد.

فلوبر رشته دانشگاهی خود یعنی حقوق را ناتمام رها کرد ، هدایت چندین رشته دانشگاهی ( مهندسی ساختمان و...) در فرنگ ناتمام گذاشت.

فلوبر از عضویت در هر حزب و دسته ای سر باز می زد و هرگز در کارهای سیاسی وارد نشد ، می گویند درغوغای انقلاب 1848 می گفت" پنجره را ببندید تا صدای وزوز مگس ها مزاحم نوشتنم نشود "، هدایت چند دوست در حزب توده داشت اما هیچگاه عضو حزب توده و هیچ حزب دیگری نشد و از قدرت و سیاست دوری می گزید.

  همچنان که گفته شد فلوبر از عوام متنفر بود و هیچ گاه نمی خواست برای آنها بنویسد ، هدایت عوام را رجاله می نامید و از آنها متنفر بود او هیچ گاه برای رجاله ها ننوشت هدایت در بوف کور می گوید:" بعد از آن که من رفتم به درک! می خواهد کسی کاغذ پاره های مرا بخواند می خواهد هفتاد سال سیاه هم نخواند!"

فلوبر به گفته کوندرا در "هنر رمان" ،کاشف حماقت یا حیوانیت بشری بود ، حماقتی که هیچگاه از بشر زدوده نمی شود ، هدایت حماقت را از ویژگی های مهم رجاله ها می دانست و آنان را احمق می خواند.

فلوبر به دنبال "عشق ناب" بود اما نشان داد که چنین عشقی قابل دسترسی نیست ، در "تربیت احساسات" مادام آرنو که نماد عشقی ماورایی است در نهایت  خود را تسلیم فردریک می کند و از بالا به پایین می افتد و فردریک نیز وقتی بالاخره  به او می رسد، برمی گردد و سیگارش را می پیچد! ، هدایت "عشق ناب" را به عنوان یک راه حل مهم  درنظر دارد اما در بوف کور نشان می دهد که چنین عشقی در این دنیا از بین رفته است و دسترسی ناپذیر است ، او وقتی به عشق می رسد که مرده است یا خود آن را کشته است!

فلوبر علاقه داشت عوام را از بالا نگاه کند و خود را از عوام برتر می دانست ،در مقاله بوردیو از قول فلوبر آمده است که "یگانه شیوه زیستن در آرامش این است که آدمی با یک خیز به ورای بنی بشر رود و هیچ چیز مشترک با آنها نداشته باشد، مگر نگاهی که از بالا به آنان افکند"، هدایت نیز در راستای تنفر خود از رجاله ها خود را بالا می برد و در بوف کور اظهار می دارد که از کیفی که عوام در زندگی هرروزه خود می برند بدش می آید و در ضمن هرگز نمی تواند مثل رجاله ها زندگی کند.

آری ، فلوبر و هدایت هردو امکاناتی داشتند که نمی خواستند یا نمی توانستند از آنها استفاده کنند ، هردو قواعد زندگی این جهانی را چندان جدی نمی گرفتند و از نقض این قواعد لذت می بردند و هر دو مایوس و ناامید بودند.

فلوبر و هدایت ، هردو در بازی ای که بوردیو در مقاله خود توصیف می کند "بازنده بازنده ها" هستند ، بازی ای که در آن بورژواها "برنده برنده ها" اند ، اما قاعده این بازی این است که در آن "بازنده همه  را بر می دارد" و من فکر می کنم هدایت در اینجا بیشتر از فلوبر بازنده است زیرا علاوه بر همه چیزهایی که مانند فلوبر باخته است یک چیز دیگر را نیز می بازد، آری جانش را!

فروپاشی خانواده، اسطورة خانواده

 سریال نرگس از معدود سریالهای ایرانی است که همانند بسیاری از فیلمهای سینمائی دهة 80 در آن با فروپاشی اقتدار خانواده، تزلزل یا فقدان خانواده مواجه‏ایم. سگ کشی و خانه روی آب نمونه‏های خوبی برای فیلمهای سینمائی‏اند. فیلمهائی که درآنها به ظاهر فرد از دست اقتدار پولادین خانواده نجات یافته است اما درواقع متن فیلم با حسی نوستالژیک و درکی رمانتسیتی به خانواده می‏نگرد. اضمحلال خانواده ممکن است به دلایل مختلفی صورت گرفته باشد: دلایل طبیعی چون مرگ زود هنگام، دلایلی چون جنگ و طلاق یا اختلاف شدید خانوادگی . اینها نشانگرهای مهم در سریال‏ها و فیلم‏های اخیر در ایران هستند.

 در سریال نرگس دو خانواده نرگس و شوکت در مرکز متن فیلم قرار دارند. نرگس به دلایل طبیعی سایة خانواده را برسر ندارد و خانواده شوکت به دلیل مسائل خانوادگی فاقد خانواده‏ای ایمن برای فرزندان است. اشتباه نباید کرد، خانواده شوکت خانواده پدرسالار نیست. متن نمی‏خواهد از دریچه نقد پدرسالاری به موضوع نگاه کند. در سریال‏های پیش همواره موضوع پدرسالاری به‏گونه‏ای مطرح بوده‏است اما به دلیل اقتدار اسطورة خانواده و  اهمیت نقش پدر هیچ‏گاه اساسا در معرض نقد شدید قرار نگرفته است. شوکت نماینده بازاری بی‏دین است. بازاری یا تاجری که اساسا نشانه‏ای بردینداری او و تمسک او به آموزه‏های سنتی دین یا نهادهای سنتی دینی نمی‏توان یافت.  از همین زوایه‏است که شخصیت شوکت برجسته می شود. همان‏طور که در متن پیشین گفتم این تیپ  بازاری اخیرا در متن تلویزیونی  نشان داده‏شده است. همیشه در سریال‏ها با دو تیپ مواجه بودیم، تیپ بازاری که هم مذهبی و هم سنتی است و تیپ سرمایه‏دار تازه به‏دوران رسیده‏ای که هیچ نسبتی با سنت و همین‏طور مذهب ندارد. می‏دانیم که بازار نقش مهمی در انقلاب اسلامی ایران داشته‏است و دوشادوش روحانیت شبکه‏ای از مبارزه با رژیم گذشته و همین‏طور دوران جنگ  را شکل داده و بعد حفظ بنیادهای حکومت جدید را بر عهده داشته‏است. از این رو همیشه بازاری در کنار روحانیت دیده شده‏است. در سریال نرگس ما با سرمایه‏دار تازه به دوران رسیده بعد انقلابی مواجه نیستیم. بلکه نوعی بازاری با همان ساختار سنتی مواجه‏ایم. چرا که شوکت نه تجمل گراست و نه چندان از محیط کار مدرن برخوردار است(دفتر او در برج‏های بلند قرار ندارد ودوروبر او را کامپیوترهای جدید اشغال نکرده‏اند). اما چیزی که شوکت از آن برخوردار نیست ارتباط با نهادهای سنتی مذهب و تمایل به رفتارهای مذهبی است( معمولا بازاری های مذهبی تسبیح به دستند، کلمات مذهبی بر زبان می آورند و نشان داده‏می‏شوند که هنگام نماز در مسجد حاضر می‏شوند).

در هرصورت خانواده شوکت به دلیل« مطامع نفسانی» پدر خانواده و استفاده از نوعی عقلانیت ابزاری خودمدارانه (نه البته عقلانیت مدرن) امنیتش به مخاطره افکنده شده‏است. اکنون پرسشی که درپشت سریال خیمه زده‏است این است که در فقدان خانواده و در هنگامه ضعف و اختلال در خانواده چه بلائی برسر آدمی ممکن است بیاید؟

اگرچه سریال نرگس پیام آشکارش اهمیت اقتدار خانواده و گوشزد کردن برای بازسازی هویت ازدست رفته خانواده نیست اما این پیام را می‏توان در لایه‏های عمیق تر متن دید.

متن نرگس متنی مغشوش است. نرگس در این سریال برای زندگی زنانی که مستقل و بدون حمایت خانواده سر می‏کنند الگوئی پذیرفتنی نیست. او آشکارا دارای مسائل و اشتباهاتی است. شاید این امر را بتوان درک واقعگرایانه از انسان متدین امروزی منظور کرد. تعویض نقش نرگس به طور نمادین نشانه آن است که هویتی اصیل، یکپارچه و تغییرناپذیر از انسان امروزی از میان ما رخت بربسته‏است. نرگس در طول سریال تغییر کرده است هم تغییر عقیده داده‏است و به اشتباهاتش در برخورد با پدیده‏های پیرامون خود معترف شده وهم شخصیتا(تعویض بازیگر) عوض شده‏است.

برگردیم به مسئله اقتدار خانواده. این روزها  از تضعیف اقتدار خانواده و نقش پدر سخن بسیار گفته می‏شود. تحقیقات جامعه شناسی اگرچه روند خلاف آن را نشان داده و نمایانگر نقش اساسی خانواده در ایران است اما تحلیل گران میل دارند مسئله را بغرنج نشان دهند و پیکان نقد را به سمت نسل امروز نشانه روند. نه خانواده در ایران درمعرض فروپاشی است ونه خانواده همه چیز جامعه است. این جمله که خانواده اولین نهاد اجتماعی و مهمترین آن است، بسیار محافظه‏کارانه است. خانواده نهاد مهمی برای جامعه بشری بوده‏است اما «هرآنچه که هست، ضرورتا این نتیجه را نمی‏رساند که همواره باید باشد». ممکن است درک من خیلی رادیکال باشد اما فکر می‏کنم پایان نهاد خانواده پایان جامعه نیست. جامعه‏شناسان روزگار بدون نهاد خانواده یا حداقل برهه‏ای که دیگر خانواده به شکل امروزین نهاد اجتماعی معتبری نیست را پیش بینی کرده‏اند.

بدین ترتیب تلاش نرگس. کوشش فردی است که می‏خواهد در دنیای بدون خانواده مستقل و سالم زندگی کند و البته این کار بسی دشوار نمایش داده شده‏است.